ग्रामीण जीवनको कुरा गर्ने हो भने पहिलो प्रश्न उठ्छ आखिर गाउँ भनेको के हो ? त्यसैले जवाफमा, म तपाईलाई भन्न चाहन्छु कि जब केही मानिसहरूको समूहकुनै निश्चित सानो ठाउँ वा बस्तीमा बस्छ, त्यसलाई गाउँ भनिन्छ। गाउँका मानिसहरू आफ्नो जीविकोपार्जनका लागि कृषि वा अन्य परम्परागतउद्योगहरूमा निर्भर छन्। र यहाँ यी गाउँहरूमा सहरहरू भन्दा कम सुविधा र स्रोतहरू उपलब्ध छन्।
नेपाल गाउँको देश हो, र यो सत्य हो किनभने यहाँको अधिकांश जनसङ्ख्या गाउमा बस्छन। नेपालका जनता आफ्नो विकासका लागि प्राय कृषिमा निर्भर छन्। सादा जीवन, उच्च सोच नेपाली गाउँको पहिचान हो। नेपालको गाउलाई सम्झनु पर्दा खेतबारी का हरियाली बालीको तस्बिर आउँछ, चर्को घाम र खुला आकाशमुनि काम गरिरहेका किसान, घरको हेरचाह गरिरहेका घरका महिलाहरू अगाडि आउँछन् ।वरपिपलका रूखको ताजा हावा, ताजा र शुद्ध दूध, रसायनरहित ताजा तरकारी, गाउँकोचौपालको शोभा आदि कुराले नेपालका मानिसहरूलाई गाउँप्रति आकर्षित गर्छ।सबै गाउँलेको एकअर्काप्रतिको लगाव, एकअर्कालाई सहयोग गर्न सधै तत्पर रहनु गाउँको विशेषता हो ।
ग्रामीण जीवनका बिशेषताहरु
कृषिमा आधारित
नेपाली ग्रामिण जिवन कृषिमा आधारित छ, कृषि जनताको मुख्य पेशा हो। गाउँमा रहेका मानिसहरु जो अन्य व्यवसाय पनि गर्छन्उनीहरुको व्यवसाय प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपमा कृषिमा नै निर्भर छ ।
संयुक्त परीवार
शहरमा संयुक्त परिवार विरलै देखिए पनि गाउँगाउँमा भने यसको महत्व कायमै छ ।
जातीय भेदभाव
जहाँ सहरमा जात, समाज आदिलाई छोडेर मानिस अगाडि बढेका छन्, त्यही गाउँमा अहिले पनि यी सबै कुरालाई महत्व दिइन्छ ।जुन एकदमै गलत हो ।
पंचांग को प्रयोग
जहाँ सहरीले तीज पर्वलाई पनि बिर्सेका छन्, त्यहाँका ग्रामीण जनताले पनि नेपाली पञ्चाङलाई पछ्याइरहेका छन् ।
सरल जीवन
ब्रान्ड, फेसन, यी सबै कुराले गाउँको थलो छुन सकेका छैनन् । गाउँका मानिसहरू अझै पनि सादा जीवन र उच्च विचारमा विश्वासगर्छन्।
ढिलो वृद्धि
आज जहाँ सहरमा विकासको गति बढिरहेको छ, गाउँका जनता आधारभूत सुविधाका लागि समेत संघर्ष गर्न बाध्य छन् ।
गरिबी
हामीले खाना पाएका किसानले आफैंले दुई समयको रोटी जुटाउन सक्ने अवस्था छैन । किसानले उत्पादन गरेको खाद्यान्न बेचेरअरुले बढी नाफा कमाउँदा किसानको दयनीय अवस्था उस्तै रहन्छ भने दुःख लाग्छ ।
निरक्षरता
गाउँमा यस्तो अवस्था आउनुमा निरक्षरता पनि ठूलो कारण हो । आज पनि गाउँका जनताले शिक्षालाई आवश्यक ठान्दैनन् । जनतालेशिक्षालाई आवश्यक ठाने पनि सुविधा उपलब्ध छैन ।
आजकल समय संगै मानिसको बुझाइमा परिवर्तन आएको छ । मानिसहरु गाउँबाट सहरमा पलायन भइरहेका छन् । गाउँका जनताग्रामीण असुविधाबाट दिक्क भएर सहरी सुविधातर्फ आकर्षित भई सहरमा बसोबास गरेर सुविधा खोजिरहेका छन् । ग्रामीण जीवनमाधेरै समस्याहरू छन्, जुन गाउँलेहरूले सामना गर्नुपर्नेछ। ग्रामीण जीवनका समस्याहरूलाई केही बुँदाहरूबाट बुझ्ने प्रयास गरौं।
ग्रामीण जीवनका समस्याहरू
ग्रामीण असुविधाहरू
आजको समयमा हरेक मानिसलाई सुविधा चाहिन्छ र सहरको तुलनामा गाउँमा सुविधा नाममात्र पनि छैन भन्ने सत्य हो । गाउँमाबसोबास गर्ने मानिसहरू आफ्नो हरेक आवश्यकताको लागि सहरमा निर्भर छन्, चाहे त्यो कृषि स्रोत होस् वा घरायसी सामान आदि।उनीहरु आफ्नो हरेक साना साना आवश्यकताका लागि सहर आउनु पर्छ, जसमा उनीहरुको समय र पैसा दुबै बर्बाद हुन्छ ।
शिक्षाको अभाव
शिक्षा नै विकासको एकमात्र माध्यम हो, जुन गाउँमा छैन । आज पनि धेरै गाउँमा विद्यालय छैनन् र विद्यालय भए पनि शिक्षाको स्तर रव्यवस्था ठीक छैन । गाउँमा बस्ने बालबालिका विद्यालयका लागि सहर आउनुपर्छ र गाउँको विद्यालयमा शिक्षा लिए पनि उच्चशिक्षाका लागि सहर मात्रै बाँकी छ ।
विकासको सुस्तगति
सहरको छेउमा वा मुख्य राजमार्गमा रहेका गाउँको विकास भए पनि सहरी सीमाभन्दा टाढा रहेका गाउँ अझै पनि विकासको पर्खाइमाछन् । धेरै गाउँहरू अहिलेसम्म मुख्य सडकसँग जोडिएका छैनन्। नेता र राजनीतिक दलहरू चुनावको बेला मात्रै यी गाउँहरू घुम्छन् रगाउँलेहरूलाई नयाँ आशा दिन्छन्।
स्वास्थ्य सेवामा पहुँचको अभाव
गाउँमा न अस्पताल छ न अन्य सुविधा । र गाउँमा अस्पताल भए पनि त्यहाँ सेवा दिन डाक्टरहरू तयार छैनन्। कुनै ठाउँमा अस्पताल रडाक्टर दुवै उपस्थित भए पनि पर्याप्त स्रोतसाधन नहुँदा हरेक गाउँले आफ्ना सानातिना समस्याका लागि सहर घुम्नुपर्छ ।
मौसम
हामी सबैलाई थाहा छ कि नेपाली किसानहरू पूर्ण रूपमा कृषिमा निर्भर छन्। वर्षाको बढ्दो अनियमितता र वातावरणीय प्रदूषणकोसबैभन्दा गहिरो असर कृषिमा परेको छ । धेरै वर्षदेखि वर्षाको स्तर घट्दै गएको र त्यसको असर कृषि र किसानमा परेको छ ।
अवैध तत्वहरूको उपस्थिति
थाहा पाउँदा छक्क पर्नुहुनेछ आज पनि गाउँमा खुलेआम जुवा, रक्सी र लागुऔषधको बिक्री भइरहेको छ । गाउँमा बस्ने बालबालिका समेत उनीहरुप्रति आकर्षित भई गलत बानीको सिकार हुन्छन् ।
यातायातका साधनको अभाव
गाँउवासीले यातायातका लागि समेत समस्या झेल्नु परेको छ । ठूला र द्रुत रेलहरूको गाउँहरूमा स्टपहरू छैनन्, न त राम्रासबै-सुविधाजनक बसहरू गाउँहरूमा जान्छन्। कतिपय गाउँलेहरूले बसको लागि दिनभर कुर्नुपरेको छ र उनीहरूलाई यात्रा गर्दाअसुविधाको कमी छैन।
भौतिक सुखसुविधाको अभाव
सहरको तुलनामा गाउँमा सुविधासम्पन्न चीजहरू उपलब्ध छैनन्। उदाहरणका लागि, गाउँलेहरूले आफ्नो खर्चमा फ्रिज, कुलर आदिखरिद गरे पनि उनीहरूलाई सही समयमा बिजुली उपलब्ध हुँदैन।
मनोरञ्जनको अभाव
सहरको तुलनामा गाउँमा सिनेमा हल ईत्यादी जस्ता मनोरञ्जनका साधन उपलब्ध छैनन् । गाउँमा बालबालिकाहरु कुल्फीका लागिपनि धेरै दिन कुर्नुपरेको छ ।
गाउँमा मान्छे बस्दैन वा त्यहाँ जीवन सम्भव छैन भन्ने होइन । गाउँमा बसोबास गर्ने मानिसहरूले धेरै समस्याको सामना गर्नुपर्दछ्।ग्रामीण जीवनका धेरै फाइदाहरू पनि छन्, जसका कारण गाउँका वृद्धहरू गाउँ छोड्न चाहँदैनन्।
ग्रामीण जीवनको लाभ
शुद्ध प्राकृतिक वातावरण
सहरको तुलनामा गाउँको वातावरण स्वच्छ छ, आज पनि यहाँ सहरी प्रदूषणमुक्त शुद्ध हावा र पानी पाइन्छ । न त गाडीबाट धुवाँनिस्कन्छ, न डीजेको कोलाहल । यहाँका मानिसहरू कूलर पंखा बिना ताजा हावाको आनन्द लिन मन पराउँछन् र विदेशी पेयपदार्थहरूबाट टाढा दही, लस्सी, जस्ता शुद्ध पेयहरू मन पराउँछन्।
शुद्ध रसायन मुक्त खाना
गाउँका मानिसहरू आफैं खेतीपाती गर्छन्, गाई-भैंसी पाल्छन्, जसले गर्दा उनीहरूले रसायनको प्रयोग नगरी खाद्यान्न, तरकारीआदिको व्यवस्थापन गर्न सक्छन्। हामी जहाँ सहरमा प्याकेट दूध प्रयोग गर्छौं, गाउँका मानिसहरूले गाई-भैंसीको शुद्ध र ताजा दूधपिउने र घरमा अन्य दुग्धजन्य पदार्थ बनाउँछन्।
चाडपर्वको वास्तविक आनन्द
जहाँ शहरका मानिसहरु दिनको गर्मीले दिक्क भएर चाडपर्वको रमाइलो गर्न पाएका छैनन् । सोही गाउँका मानिसले हरेक चाडपर्वलाईहर्षोल्लासका साथ मनाउँछन् । सत्य यो हो कि अहिले नेपालमा चाडपर्वको अस्तित्व गाउँमा मात्रै बाँकी छ ।
सधैं एक अर्कालाई मद्दत गर्न तयार
गाउँमा भाइचाराको भावना अझै कायम छ । यहाँ मानिसहरू एक-अर्कासँग परिवारको रूपमा बस्छन्, र एकअर्कालाई मद्दत गर्न तयारछन्।
सहरको भीडभाडबाट टाढा शान्त जीवन
जहाँ मानिसहरू ठूला सहरहरूमा दौडिएर दिक्क भएका छन्, त्यहाँको ग्रामीण जनजीवन शान्तिले भरिएको छ। यहाँ मानिसहरुदिनभरको मिहिनेतपछि साँझ चाँडो खाना खाएर आँगनमा आराम गर्छन् र एकअर्कालाई दिनभरका कुरा सुनाउँछन् । यी सबै कुरामासहरी जनताहरू टाढा-टाढा अनभिज्ञ छन्।
यी सबै बिन्दुहरू पढेर, गाउँको जीवन धेरै राम्रो वा धेरै खराब छ कि निष्कर्षमा पुग्न गाह्रो छ। शिक्षा नै हरेक समस्याको समाधान होभन्ने मेरो मान्यता हो, त्यसैले आफ्ना बालबालिकालाई सकेसम्म उच्च शिक्षा दिनुहोस् र आफ्नो देशको विकासमा योगदान दिनुहोस् ।
ग्रामीण जीवन कसरी सुधार गर्ने
ग्रामीण जीवन हामीले सोचेको जस्तो खराब छैन। तर यो सत्य हो कि ग्रामीण जीवनमा केहि सुधार आवश्यक छ र हामी यो सुधार गर्नसक्छौं -
गाउँका जनतालाई शिक्षातर्फ आकर्षित गरौँ ।
शिक्षाको महत्व उल्लेख गर्नुहोस् ।
गाउँमा कृषि सुधार गर्न आधुनिक तरिकाहरू सुझाव गर्नुहोस्।
शिक्षित छौ भने आफ्नो गाउँको बिकासमा योगदान गर ।
आफ्नो गाउँको समस्याहरु बारे आफ्नो जनप्रतिनिधिहरु, जिल्ला सरकारी अधिकारीलाई जानकारी दिनुहोस्।
गाउँको प्राचीन सम्पदालाई सुरक्षित राखौं र यसलाई कुनै पनि हालतमा क्षति हुन नदिनुहोस्।
ग्रामीण जीवन र शहरी जीवन बीचको भिन्नता
गाउँ र सहरको जीवनको कुरा गर्ने हो भने यी दुईमा धेरै भिन्नता छ, जसको विवरण यस प्रकार छ–
ग्रामीण जीवन सुविधा र साधन बिना बितिरहेको छ, जबकि शहरी जीवन सुखसुविधा र साधनहरूले भरिएको छ।
ग्रामीण जीवनमा गरिबी बढी छ, जनता कृषि र साना उद्योगमा निर्भर भएकाले आम्दानी पनि सीमित छ, तर सहरी जीवनमा ठूला उद्योगरहेकाले आम्दानी बढी छ ।
ग्रामीण जीवनमा सुविधा कम भए पनि यहाँको जनजीवन निकै सुखी र आरामदायी छ, जहाँ सहरी जीवनमा सुविधा भए पनि यहाँकाजनताको दिनचर्या सहज छैन, सधैं दौडधुप गरिरहन्छन् ।
ग्रामीण जीवनमा शिक्षाको सुविधा पनि कम छ तर सहरी क्षेत्रमा यो सुविधा राम्रो भएकाले त्यहाँका बालबालिकाले राम्रो शिक्षापाएका छन् ।
ग्रामीण भेगमा सुविधा नहुँदा त्यहाँ समस्या बढी भए पनि सहरमा कम समस्या छ ।
यस लेखमा मैलेले गाउँमा हुने समस्या र त्यसबाट कसरी बच्ने भन्ने बारे जानकारी दिने प्रयास गरेका छु। अब यसको निष्कर्षको कुरा गर्ने हो भने आज हाम्रो देश नेपालमा परिवर्तन भएको छ । किनभने पहिलेको गाउँको तुलनामा अहिलेको गाउँमा धेरै विकास भएको छ। र यसलाई निरन्तर विकास गर्न सरकारले ठोस कदम चाल्न पनि जोड दिईरहेको छ ।